هنر قرائت مانند دیگر عبادات، آداب خاصی دارد که باید آنها را شناخت و انجام داد. بدون رعایت این آداب، حق تلاوت ادا نمی شود و مشقت و زحمت قاری هَباءً مَنثورا می گردد. در این فصل به بررسی این آداب خواهیم پرداخت و از حضرت حق می خواهیم که ما را موفق به رعایت کامل آنها بفرماید و اگر هم قصور، یا تقصیری در آن بود به فضل و کرم خویش با ما معامله فرماید.
اَللّهُمَّ عامِلْنا بِفَصْلِکَ وَ لا تُعامِلْنا بِعَدْلِکَ یا کَریم.
آداب ظاهری
الف) طهارت و نظافت:
قالَ اَمیرُالمُؤمِنینَ ـ عَلَیْهِ السَّلامُ ـ لا یَقْرَاُ الْعَبْدَ اذا کانَ عَلی غَیْرِ طَهورٍ حَتّی یَیَطَهَّرَ.
بنده خدا، هنگامی که طهارت ندارد، قرآن تلاوت نمی کند.
قالَ الصّادقُ ـ عَلَیْه السَّلامُ ـ کانَ فیما وَعَظَ اللهُ تبارک وَ تَعالی بِه عیسی: وَاقْرَأْ کِتابی وَ اَنْتَ طاهِرٌ.
و کتاب مرا در حالی که پاکیزه و با طهارتی بخوان.
عَنِ الصّادقِ ـ عَلَیْهِ السَّلامُ ـ قالَ: قالَ رسولُ الله ـ صَلَّی اللهُ و الِهِ و سَلَّمْ ـ : نَظِّفوا طَریقَ الْقُرآن؛ قیلَ یا رسول اللهِ وَ ما طَریقُ الْقُرآنِ؟ قالَ؛ اَفْواهُکُمْ قیل بِماذا؟ قالَ صَلَّی اللهِ عَلَیهِ و آله و سلَّم: بِالسِّواکِ.
راه قرآن را تمیز نمایید. گفتند: راه قرآن چیست؟ فرمودند: دهانهایتان. گفتند: به چه وسیله؟ فرمودند: با مسواک.
بر قاری قرآن لازم است، هنگام تلاوت پاکیزه باشد. اگر چه وضو گرفتن برای قرائت قرآن مستحب است، ولی رعایت ادب در محضر حق تعالی، وضو داشتن را ایجاب می کند. همچنین نظافت بدن و دهان و پوشیدن لباس تمیز، از آداب ظاهری هنر قرائت می باشد. رعایت این آداب موجب نورانیت قاری و زیباتر شدن تلاوتش می گردد. زیرا تلاوت قرآن، گفتگوی عابد و معبود است و به هنگام گفتگو با مولا باید طاهر و نظیف بود.
ب) رعایت وقار و استقبال قبله:
قالَ رَسولُ اللهِ ـ صَلَّی اللهُ علَیَه و آله وَ سَلَّم ـ یَقُولُ اللهُ عَزَّ و جلَّ: یا حَمَلَة الْقرآنِ تَحَبَّبوا اِلَی اللهِ بِتَوْقیرِ کِتابِهِ یَزِدْکُمْ حُبَّا و یُحْبِبْکُمْ اِلی خَلْقِهِ.
ای حاملان قرآن، با بزرگداشت قرآن و حفظ وقار در مقابل آن، خدا را دوست بدارید تا این دوستی را افزایش دهد و شما را محبوب مردم قرار دهد.
قاری قرآن باید احترام قرآن را حفظ نماید. مکان، زمان و حالتی را برای تلاوت انتخاب کند که منافی شأن و عظمت کلام وحی نباشد (در حال راه رفتن، یا در حال رانندگی، یا در حمام و …). حتی الامکان رو به قبله تلاوت نماید و بدنش آرام باشد. نتیجه محترم داشتن قرآن و رعایت وقار در برابر آن، این است که خداوند محبتش را نسبت به قاری افزون ساخته و او را محبوب مردم قرار می دهد.
ج) دعا قبل و بعد از تلاوت
قالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلیَّ ـ عَلیْهِ السَّلامُ ـ : مَنْ قَرَء القُرآنَ کانَتْ لَهُ دَعْوة مُجابةٍ اِمّا مُعَجَّلَة وَ اِمّا مُؤجَّلَةً. وَ عَنِ الصّادِق ـ عَلَیْهِ السَّلامُ ـ ؛ اِذا اَخَذْتَ الْمُصْحَفَ فَقُلْ: «اَللّهُمَّ اِنّی اُشْهِدُکَ اَنَّ هذا کِتابَکَ الْمُنْزَلَ مِنْ عِنْدِکَ عَلی رَسولِکَ مُحَمَّد بن عَبْدِالله وَ کِتابَکَ النّاطِقِ عَلی لِسانِ نَبِیِّکَ جَعَلْتَهُ هادیاً مِنْکَ اِلی خَلْقِکَ وَ حَبْلاً مُتَّصِلاً فیما بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عِبادِکَ. اَللّهُمَّ اِنّی نَشَرْتُ عَهَدَکَ وَ کِتابَکَ. اللّهُمَّ فَاجْعَلُ نَظَری فیهِ عِبادَةً وَ قِراءَتی فیه ذِکْراً وَ فکری فیه اعْتِباراً وَ اجْعَلْنی مِمّنِ اتَّعَظَ بَبیانِ مَواعِظِکَ فیه وَ اجْتَنَبَ مَعاصِیکَ وَ لا تَطْبَعْ عِنْدَ قِراءتی عَلی قَلْبی وَ لا عَلَی سَمْعی وَ لا تَجْعَلْ عَلی بَصری غِشْاوَةً وَ لا تَجْعَلْ قِراءتی قِراءةً لاْ تَدَبُّر فیها، بل اجْعَلْنی اَتَدبُّرَ ایاتِه وَ اَحْکامِه اخذاً بِشَرایعِ دینِکَ. وَ لا تَجْعَلْ نَظَری فیهِ غَفَلةً وَ لا قِراءتی هَذْراً. اِنَّکَ اَنْتَ الَّرئوفُ الرَّحیم.
وَ قَدْ رُوِیَ لِلْفراغ اَنَّهُ یقولُ: «اللّهُمَّ اِنّی قَدْ قَرأتُ ما قَضَیتَ مِنْ کِتابِکَ الِّذی اَنْزَلْتَهُ علی نَبیِّکَ الصّادِق ـ صَلَّی الله علیه و آله و سَلَّمْ ـ فَلَکَ الْحَمْدُ رَبَّنا اَللّهُمَّ اجْعَلْنی مِمَّنْ یُحِلُّ حَلالَهُ وَ یُحَرِّمُ حَرامَهُ وَ یُؤمِنُ بِمُحْکَمِهِ وَ مُتَشابِهِهِ وَ اَجْعَلْهُ اُنساً فی قَبْری وَ اُنْساً فی حَشْری وَ اجْعَلْنْی مِمَّنْ تَرْقیهِ بِکُلِّ ایهٍ دَرَجةً فی اَعْلی عِلّیِّین، امینَ رَبَّ الْعالَمینَ.
کسی که قرآن بخواند، برای وی دعای مستجابی است، یا در حال و یا در آینده.
هنگامی که قرآن را گرفتی پس بگو:
خدایا! ترا شاهد می گیرم که این کتاب توست که بر رسولت، از جانب تو نازل شده است و کلام ناطق توست که بر زبان نبیت جاری شده است. آنرا هدایت کننده ای از جانب خودت برای مردم قرار دادی و ریسمان متصلی بین خود و خلقت قرار دادی. خدایا! کتاب و عهدت را گشودم، پس نگاهم را در آن عبادت و قرائتم را ذکر و فکرم را عبرت قرار ده و مرا از کسانی که از بیان موعظه هایت پند گیرند و از معاصیت دوری می گزینند، قرار ده و بر دل و گوش و چشمانم، هنگام قرائت مهر غفلت نزن و قرائتم را قرائت بی تدبر قرار مده بلکه مرا متدبر در آیات و احکام و گیرنده دستورات دینت قرار ده و قرائتم را با غفلت و بی دقت قرار مده. همانا تو با رأفت و مهربانی و پس از تلاوت می گوید:
خدایا! آنچه از کتابت مقدر فرموده بودی، خواندم پس ای خدای ما، سپاس مخصوص توست. خدایا! مرا از کسانی که حلال آنرا حلال و حرام آنرا حرام می دانند و به محکم و متشابهش ایمان دارند قرار ده و قرآن در قبر و حشر انس من قرار ده و مرا از کسانی قرار ده که با خواندن هر آیه ای، درجه ای از درجات بهشت را بالا می روند.
دعا سبب اتصال عبد به معبود است. و همانطور که قرآن کریم فرموده است، اگر دعای ما نبود، خداوند هیچ نظر و عنایتی بر ما نمی فرمود؛
قُلْ ما یَعْبؤُبِکُمْ رَبّی لَوْلا دُعاؤُکُمْ.
بگو: اگر دعایتان نبود، پروردگار من هیچ اهمیتی به شما نمی داد.
یکی از مواقع استجابت دعا پس از تلاوت قرآن است. و چه زیباست که قاری قرآن به دعا خواندن قبل و پس از تلاوت عادت کند. در روایات اهل البیت ـ علیهم السلام ـ ادعیه بسیاری برای قبل و پس از تلاوت وارد شده است که برای نمونه دو مورد از آنها را نقل کردیم. حفظ این دعاها و یا هر دعایی که قاری قرآن بنا بر ذوق و فهمش انتخاب کند و ملزم شدن به خواندنشان قبل و بعد از تلاوت سبب افزونی جمال و اثربخشی تلاوت خواهد شد.
